LEHOABLOG: TÌM HIỂU VỀ THƠ ĐƯỜNG LUẬT (PHẦN I)

Tìm hiểu về thơ Đường luật

Người Việt chúng ta hầu hết đều là người giầu tình cảm, và có sự bẩm thụ văn chương. Ngay từ khi mới chào đời đã tiếp nhận từ người thân những câu hát ru, những vần điệu ca dao, dân ca tinh tế. Trong nhiều năm gần đây nhờ sự phổ cập văn hoá trong nhân dân, văn tự và chữ viết là công cụ, là chìa khoá để diễn đạt và lưu giữ nhiều văn bản nói lên những tâm sự, những cảm xúc của mỗi người. Qua những vần, những điệu quen thuộc người ta hát lên, ngâm lên những câu chữ để mà hoà vào không khí tươi vui của cộng đồng. Những dòng như thế, những bài như thế đã phần nào mang dáng dấp của những bài văn vần. Những bài văn vần đó có cấu trúc rất gần với một thể loại mà ta gọi là thơ, trong đó có thơ lục bát, thơ tự do và thơ cách luật vv... Đã là thơ thì nó có cả một hệ thống lý luận rất rộng mà ta không thể bàn trong tập sách nhỏ bé này. Với một phương châm như thế chúng ta sẽ đi sâu vào một thể loại thật cụ thể đó là Thơ luật Đường[1] mà người Việt ta vẫn gọi là Thơ Đường hoặc thơ Đường luật.

Thơ Đường luật là thể thơ xuất xứ từ Trung Quốc, được luật hoá về vần, điệu và một số thủ pháp riêng trong thời Đường. Đây cũng là thể loại thơ được tiếp thu, đưa vào đời sống và khoa cử Việt Nam từ rất sớm. Thơ được đề cao là loại Thơ bác học trong một thời kỳ khá dài và được hoàn thiện thêm cho phù hợp với văn tự và âm thanh của người Việt. Công bằng mà nói thì với thời gian và thói quen ngôn ngữ, thơ Đường luật đã được nhiều nhà thơ từ trước đến nay thay đổi đến mức có thể gọi là thơ Luật Việt Nam cũng không có gì là quá đáng. Đây cũng là thể thơ được nhiều người ưa thích vì sự biểu cảm sinh động và thâm sâu, rất đáng được lưu giữ, phát triển duy trì sự phong phú trong vốn văn hoá của nước ta. Dưới đây là một số nét về thể thơ Đường luật nói trên với tiêu chí vừa tìm hiểu và cũng góp phần vào việc giúp những người bước đầu muốn hiểu và muốn làm thơ Đường luật.

PHẦN 1: KẾT CẤU BÀI THƠ ĐƯỜNG LUẬT

I. CÂU TỪ TRONG THƠ ĐƯỜNG LUẬT

Thơ Đường luật có thể viết mỗi bài bốn câu gọi là thơ tứ tuyệt, mỗi bài tám câu gọi là bát cú và những bài trên tám câu gọi là trường thiên. Trong mỗi câu có năm từ gọi là ngũ ngôn, hoặc bẩy từ gọi là thất ngôn, ngoài ra còn có loại bài có một số câu bị rút đi một từ còn sáu từ trong một vài trường hợp.

Những bài thơ tứ tuyệt thường dùng thuật ngữ tóm tắt chỉ rõ chức năng mỗi câu và kết cấu của bài, đó là cụm từ: Khai, thừa, chuyển, hợp. Về điểm này chúng ta có thể đi sâu nghiên cứu với một văn bản dài hơi hơn trong một dịp khác.

Những bài thơ Đường luật thất ngôn bát cú cũng được đặc trưng bởi 4 phần khác nhau đó là: Đề, thực, luận, kết. Dưới đây chúng ta sẽ lần lượt tìm hiểu về các phần với một gợi mở ngắn gọn nhất.

II. VẦN VÀ HIỆP VẦN THƠ ĐƯỜNG LUẬT.

Vần trong thơ Đường (còn gọi là vận) dựa vào sự giống nhau của từ cuối mỗi câu. Các vần trong bài tứ tuyệt được sắp xếp theo thứ tự là vần câu 1 hiệp vần với câu 2, câu 4; trong bài bát cú vần câu 1 hiệp vần với câu 2, câu 4, câu 6, câu 8

II.1. Hiệp vần trong bài tứ tuyệt: có 3 vần

ĐOÁN BÃO

(Lê Trọng Hồng)

Ráng đỏ đùn lên kín mé tây (1)

Trời xanh trốn biệt hết trong mây (2)

Mấy ai biết được ngày mai tới

Giông bão điên cuồng sẽ đến đây (3)

II.2. Hiệp vần trong bài bát cú: có 5 vần

KHAO THƠ

(Lê Trọng Hồng)

Gặp buổi thanh nhàn đến với nhau (1)

Cần chi nghèo khó với sang giầu (2)

Me chua mấy quả, sôi trong nước

Muối lạc đôi hòn, trộn dưới âu (3)

Chọn tứ tìm câu mời tiếp chén

Lựa vần sửa đối đợi thay bầu (4)

Thong dong cuối tháng lương chưa tới

Vẫn hẹn khao thơ đãi một chầu (5)

II.3. Chính vần (Chính vận)

Ta gọi từ này vần với từ kia hầu hết chỉ bao gồm phần ghép của nguyên âm với phụ âm cuối của từ. Không kể sự biến thái âm do dấu, miễn chúng giống nhau thì đó là chính vần. Người xưa gọi là chính vận.

Ví dụ 1:

Vườn ai cháy sáng giữa heo may

Khóm cúc vàng tươi nở đắm say

(Hoa thu - Lê Trọng Hồng)

(Ay) trong may và say bài Hoa thu là chính vận

Ví dụ 2:

...

Muối lạc đôi hòn, trộn dưới âu

Chọn tứ, tìm câu mời tiếp chén

Lựa vần, sửa đối đợi thay bầu

(Khao thơ - Lê Trọng Hồng)

(Âu) trong âu và bầu của bài Khao thơ trên đây chỉ khác nhau một dấu huyền, đó là (âu) và (ầu) cũng gọi là chính vận

II.4. Vần gần đúng (Bàng vận)

Không phải lúc nào vần cũng giống nhau một cách tuyệt đối người ta có thể hiệp vần bằng một âm chỉ gần giống nhau. Những vần chỉ gần giống nhau như thế gọi là vần gần đúng. Người xưa gọi là bàng vận

Ví dụ 1:

...

Gặp buổi thanh nhàn đến với nhau

Cần chi nghèo khó với sang giầu

(Khao thơ - Lê Trọng Hồng)

Au và ầu trong hai câu trên đây, có sự gần giống nhau. Đây chính là một trường hợp bàng vận

Ví dụ 2:

...

Nợ khắp muôn người thật rõ đông

Nợ mẹ, nợ cha miền dưỡng dục

Nợ chồng, nợ vợ cuộc đời chung...

(Nợ - Lê Trọng Hồng)

Ông và ung trong bài Nợ trên đây chỉ gần giống nhau. Đây cũng chính là một dạng bàng vận

II.5. Vần bằng và vần trắc

Vần trong thơ Đường luật có thể ở thể bằng hoặc trắc. Trong tiếng Việt những thanh âm không có dấu hoặc thanh âm mang dấu huyền đều được xếp vào thanh bằng. Các thanh âm mang dấu sắc, hỏi, ngã, nặng đều được xếp vào thanh trắc. Từ đó ta cũng có được các vần là vần bằng hoặc vần trắc

Ví dụ:

Mừng xuân cất bút chào năm mới

Chúc một mùa thơ thật thắng lợi

Vần ới và ợi trong hai câu trên là những vần trắc

Ví dụ:

Bên trời vàng ủng ánh trăng suông

Từng đợt heo may gõ cửa buồng

Vần uông và uồng hai câu trên là những vần bằng

II.6. Bớt vần (chiết vận)

Trong thơ Đường luật, vần của toàn bài phải hiệp vần với câu đầu, nhưng đôi khi ta vẫn gặp những bài có câu đầu không vần với câu 2 và toàn bài. Trường hợp này ta gọi là bớt vần (chiết vận). Tuy nhiên những bài chiết vận thì câu 1 và 2 phải tạo thành một cặp đối.

Ví dụ:

Vách thẳng sương giăng xanh tựa ngọc

Bãi chìm nước cuộn trắng như hơi

Một đời ngắn ngủi trong gang tấc

Gặp cảnh như vầy được mấy nơi.

(Đèo Ngang - Lê Trọng Hồng)

II.7. Bớt từ

Có một dạng thơ thất ngôn được bỏ bớt từ ở câu đầu hoặc câu cuối thành ra câu có sáu từ. Người xưa nói đây là thể thơ do Hàn Thuyên sáng tạo ra trên cơ sở của thơ Đường luật, nhiều người đã gọi là thơ Hàn luật. Thể loại này có nhiều trong thơ Nguyễn Trãi.

Ví dụ:

ĐOẠN X (10)

(Nguyễn Trãi)

Lao xao chợ cá làng ngư phủ

Dặng dõi cầm ve lầu tịch dương

Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng

Dân giầu đủ khắp đòi phương

III. LUẬT THƠ ĐƯỜNG LUẬT

III.1. Khái niệm về luật thơ Đường luật

Luật trong thơ Đường chỉ ra sự phân bố của các từ bằng và trắc trong một bài thơ. Luật quy định các dạng thơ như: Luật bằng và Luật trắc.

Để nhận biết bài thơ ở luật bằng hay luật trắc chỉ cần xem từ thứ hai của câu 1, nếu là thanh bằng thì đó là bài thơ thuộc luật bằng và ngược lại là luật trắc. Khi đã biết về luật chỉ cần chú ý từ cuối của câu 1, nếu đó là thanh bằng thì bài thơ có vần bằng và ngược lại là vần trắc. Kết hợp về luật và vần ta có 4 dạng[2] thơ Đường luật, dưới đây là sơ đồ 4 dạng của thơ Đường luật .

III.2. Sơ đồ các dạng thơ Đường luật

A - Luật bằng vần bằng C - Luật bằng vần trắc

B - Luật trắc vần bằng D - Luật trắc vần trắc

III.3. Các bài Đường luật theo sơ đồ

Dưới đây là một số bài thơ làm ví dụ do tác giả viết để minh hoạ. Về nội dung chưa có thể gọi là tốt, mà chỉ cố gắng theo đúng niêm luật.

THÔNG CẢM

(Luật bằng vần bằng)

Từ	lâu	đã	định	sẽ	thăm	hoa
Ngõ	cũ	chông	chênh	bạn	vắng	nhà
Cánh	cổng	lầm	lỳ	kêu	chẳng	động
Bờ	tường	ngất	ngưởng	gọi	không	qua
Mười	năm	bận	rộn	phiền	lòng	trẻ
Một	buổi	thong	dong	gắng	sức	già
Lỡ	hẹn	vì	thời	đành	chịu	vậy
Xin	người	bỏ	quá	hộ	cho	ta

ĐỀN CHU VĂN AN CẢM TÁC

(Luật trắc vần bằng)

Núi	phượng	chiều	nay	thắm	sắc	cờ
Đền	đài	mới	dựng	giữa	hoang	sơ
Trường	xưa	mái	đỏ	trò	đang	đợi
Điện	mới	hiên	xanh	khách	vẫn	chờ
Sửa	đức	can	người	lo	vận	hội
Khơi	nguồn	giúp	trẻ	tạo	duyên	cơ
Bên	tường	vẫn	đó	dòng	xuân	cảm
Đạo	thánh	gieo	mầm	vạn	tứ	thơ

CHÚC NĂM MỚI

(Luật bằng vần trắc)

Mừng	xuân	cất	bút	chào	năm	mới
Chúc	một	mùa	thơ	luôn	thắng	lợi
Cấu	tứ	vui	tươi	thật	sáng	trong
Vần	câu	sắc	sảo	không	đen	tối
Mang	nhiều	cảnh	đẹp	đến	muôn	nơi
Mở	rộng	tình	yêu	ra	khắp	lối
Đón	tết	mua	vui	có	mấy	câu
Hoà	cùng	bạn	hữu	sang	năm	tới

THĂM NHÀ BÁC SĨ

(Luật trắc vần trắc)

Bữa	trước	sang	thăm	nhà	bác	sĩ
Chồng	đầy	tủ	sách	nghe	hùng	vĩ
Ban	thờ	ngó	đến	chẳng	còn	gì
Thúng	gạo	nhìn	vào	đã	hết	kỹ
Chữa	bệnh	cho	người	suốt	cả	năm
Mừng	xuân	khổ	chủ	không	ngày	nghỉ
Đành	rằng	tất	cả	chỉ	vì	dân
Với	bác	đừng	nên	quên	để	ý

Trong 4 dạng trên đây, thường thì hay dùng 2 dạng Luật bằng vần bằng và Luật trắc vần bằng, còn hai dạng Luật bằng vần trắc và Luật trắc vần trắc thì ít khi dùng

IV. NIÊM THƠ

Niêm trong thơ Đường luật chỉ sự kết dính của các câu theo một quy tắc bắt buộc. Niêm xác định bởi từ thứ 2 của các câu theo thể thức từng cặp giống nhau cùng bằng hoặc cùng trắc.

- Trong thơ tứ tuyệt niêm là sự kết nối giống nhau cùng bằng hoặc cùng trắc các từ thứ 2 của các cặp câu: 1- 4; 2-3.

- Trong thơ thất ngôn bát cú niêm là sự kết nối giống nhau cùng bằng hoặc cùng trắc các từ thứ 2 của các cặp câu: 1 - 8; 2 - 3; 4 - 5; 6 - 7.

Ví dụ:

SÁU MƯƠI

(Lê Trọng Hồng)

Sáu

Thoắt

Khúc

Bài

Vườn

Ngõ

Muôn

Đôi

mươi

cái

hát

thơ

xuân

trúc

sự

dòng

lặng lẽ bước đường xa

thời gian đã đến già

xông pha chưa kịp dứt

chiêm nghiệm mới vừa ra

cứ hẹn kêu đi tới

khi cần đón lại qua

ngoài đời không vướng bận

thi phú một hồn ta.

Cặp 1-8 cùng bằng (mươi / dòng); cặp 2-3 cùng trắc (cái / hát); cặp 4-5 cùng bằng (thơ / xuân); cặp 6-7 cùng trắc (trúc / sự)

V. NHỊP ĐIỆU TRONG THƠ ĐƯỜNG LUẬT

V.1. Ngắt nhịp

Các câu thơ Đường luật có sự ngắt nhịp để phân cách các ý nhỏ trong câu, nhân đó làm cho câu thơ có âm hưởng du dương trầm bổng. Ngắt nhịp trong thơ Đường luật có kết cấu 2/2/3 hoặc 4/3

Ví dụ:

Bẩy mươi/ chẳng biết / trẻ hay già (2/2/3)

Cố viết vần thơ / tặng bạn xa (4/3)

Kết cấu này khác hẳn với ngắt nhịp của câu thất trong thể thơ song thất lục bát đó là 3/4 hoặc 3/2/2

Ví dụ:

Hồn tử sĩ / gió ù ù thổi

Mặt chinh phu / trăng dõi dõi soi

V.2. Dấu phân cách

Như trên đã nói thơ Đường luật ngắt nhịp 2/2/3 hoặc 4/3, điều này cho thấy từng bộ phận của câu thơ đã được tách ra, chính vì thế mà người làm thơ ít dùng (thậm chí là không cần dùng) các loại dấu phân cách.

V. GIẢN HOÁ VỀ LUẬT

Nếu 4 sơ đồ trên đều thực hiện đúng cả thì rất tốt. Tuy vậy trong thực hành chỉ cần giữ đúng bằng trắc với các từ ở cột 2, 4, 6 là được (đương nhiên cột 7 là cột gieo vần thì phải tuân thủ đúng). Với gợi ý này các cụ ta xưa nói: “Nhất, tam, ngũ bất luận - Nhị, tứ, lục phân minh” là thế.

VI. KIỂM TRA NHANH NIÊM VÀ LUẬT

Khi đã quen thuộc với thơ Đường luật thì ít khi người làm thơ bị sai về niêm, luật. Nhưng khi mới làm thì không thể tránh được sự sai sót này. Để cho dễ nhớ chỉ cần chú ý kiểm tra các điểm sau:

VI.1. Kiểm tra về luật

Từ thứ 2 và thứ 6 trong câu bao giờ cũng cùng bằng hoặc cùng trắc.

Từ thứ 4 trong câu ngược lại với từ 2 và 6.

VI.2. Kiểm tra về niêm

Từ thứ 2 của các câu trong bài cùng bằng hoặc cùng trắc theo từng cặp một trong đó gồm: 1- 8; 2 - 3; 4 - 5; 6 - 7.

VII. VỀ SỰ LẶP LẠI CỦA CÁC TỪ

Người làm thơ Đường luật luôn cho rằng 28 từ trong bài thơ tứ tuyệt hay 56 từ trong bài thất ngôn bát cú là những viên ngọc. Mỗi viên có sắc thái của nó trong cái hộp ngọc ấy. Nếu vì một điều gì đó không cần thiết mà phải lặp lại thì lấy làm tiếc cho sự thiếu vắng của viên ngọc đó. Vì thế nếu không cần sự nhấn mạnh hoặc tôn vinh một điều gì thì không nên lặp lại các từ trong bài.

Tuy nhiên việc lặp lại nhiều lần một vài từ đôi khi xuất phát từ một chủ ý nào đó mà tác giả muốn gửi đến độc giả. Dưới đây là một ví dụ lặp lại từ. Nếu tách 2 từ xuân ở hai câu đề, còn lại có đến 13 từ xuân đối với 13 từ tết.

Ví dụ:

KHAI BÚT KHAI XUÂN

(Thơ mời hoạ)

Chào xuân khai bút viết thơ xuân

Mời bạn gần xa hoạ mấy vần

Xuân đến, xuân sang, xuân gặp tết

Tết về, tết lại, tết tìm xuân

Xuân thêm một tuổi xuân chờ tết

Tết tới một năm tết đợi xuân

Xuân! Tết! Xuân xuân! Xuân tết tết

Tết! Xuân! Tết tết! Tết xuân xuân.

VIII. VỀ VIỆC SỬ DỤNG HƯ TỪ

Những người làm thơ giỏi khuyên ta nên sử dụng biện pháp tu từ và dùng cách tả thực hoặc diễn thực ý, lời để bài thơ sinh động, tránh dùng những hư từ như thì, mà, là, cũng, đã, vì, với, vẫn vv... trong thơ. Tuy nhiên nếu sử dụng hư từ khéo thì vẫn có hiệu quả đáng kể.

Ví dụ:

Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ

Cái giá khoa danh thế mới hời

(Vịnh tiến sĩ giấy - Nguyễn Khuyến)

Sao mà và thế mới trong Vịnh tiến sĩ giấy chính là những hư từ, những hư từ trên đây dùng quả là khéo.

IX. VÀI DẠNG THƠ ĐƯỜNG LUẬT ĐẶC BIỆT

Ngoài những quy tắc về luật và vần nói trên, những người chơi thơ Đường luật còn sáng tạo ra khá nhiều kiểu đặc biệt. Đã có nhiều tác giả giới thiệu đến 99 cách chơi thơ Đường luật. Dưới đây là một vài ví dụ để tham khảo.

THUẬN NGHỊCH ĐỌC

Một trong những cách đó là kiểu Thuận nghịch đọc, với kiểu bài này thì làm 1 mà hoá 2; thực chất đây là 2 bài thơ riêng biệt. Ngoài đọc xuôi ta có thể đọc ngược từ dưới lên

BẾN NHỚ

(Xuân Nghiệp)

Hoa đùa nắng sớm gió đưa hương

Nhớ bến cho tình chút vấn vương

Nhoà lệ ướt mi hàng liễu rủ

Bước chân nghiêng nón bóng người thương

Xa mờ khói thẳm mây vờn núi

Giá lạnh thân cò cánh đợ sương

Tha thiết bến tình sông gợn sóng

Tà dương ánh ngả bóng lồng gương

THỦ NHẤT THANH

Thủ nhất thanh là bài thơ có một từ duy nhất đứng đầu mỗi câu, như bài Nợ dưới đây. Những bài này mang hình thức chơi thơ là chính.

NỢ

(Lê Trọng Hồng)

Nợ trời, nợ đất, nợ non sông

Nợ khắp muôn người thật rõ đông

Nợ mẹ, nợ cha miền dưỡng dục

Nợ chồng, nợ vợ cuộc đời chung

Nợ thầy, nợ bạn ơn đào luyện

Nợ xóm, nợ làng lúc góp công

Nợ cõi trần gian ngày sống gửi

Nợ đời chừng ấy biết hay không.

KHOÁN THỦ THI

Đây là dạng thơ dùng các từ ở đề làm từ đứng đầu cho từng câu một của bài thơ

ĐƯỜNG THI THẮP SÁNG MỞ HỘI NÚI SÔNG

(Lê Trọng Hồng)

Đường luật bung ra khắp mọi miền

Thi đàn dìu dặt cuộc giao duyên

Thắp đèn mơ đến miền kim cổ

Sáng bút soi vào cõi thánh tiên

Mở lối muôn nơi gieo tứ mới

Hội về mọi ngả nối vần lên

Núi Nùng lưu dấu nền văn hiến

Sông Nhị khơi dòng toả rộng thêm

TIỆT HẠ

Đây là dạng thơ không nói hết ý của các câu nhưng thực tế khi đọc lên dường như mọi người đều đã hiểu ý của tác giả.

HƯ DANH

(Lê Trọng Hồng)

Ngộ tý văn chương đã tưởng là...

Cố công học hỏi để cho ra...

Nào hay vừa đó người rằng sắp...

Biết vậy hôm xưa tớ chẳng thà...

Trót đã theo đòi nên cũng phải...

Thôi thì níu bám để cho qua...

Cũng vì sĩ diện xui nên cảnh...

Vì cái hư danh đến nỗi mà...

X. CÁCH DÙNG TỪ NGỮ TRONG THƠ ĐƯỜNG

X.1. Chiết tự

Đây là cách triết tự trong thơ chữ Hán. Ghép từng phần của chữ để chỉ sự việc)

Ví dụ:

Duyên thiên chưa thấy nhô đầu trọc

Phận liễu sao đà nảy nét ngang

Cái nghĩa trăm năm chàng nhớ chửa

Mảnh tình một khối thiếp xin mang...

(Không chồng mà chửa - Hồ Xuân Hương)

Chữ Thiên (天) kéo dài đầu lên thành chữ (夫) Phu / chồng, đây chỉ sự chưa có chồng. Chữ Liễu (了) nếu có nét ngang thành ra chữ (子) tử / con, đây chỉ sự đã có con.

Nhớ chửa là câu hỏi nhưng lại chỉ người phụ nữ có chửa, xin mang là câu chỉ sự chấp nhận nhưng lại chỉ sự mang thai .

X.2. Tránh khổ độc

Một số bài thơ làm theo tiêu chí (nhị, tứ, lục phân minh) nhưng khi áp dụng (nhất, tam, ngũ bất luận) lại để từ thứ 5 (ngũ) và thứ 7 (thất) cùng bằng hoặc cùng trắc (nói rõ hơn là 3 từ cuối câu cùng bằng hoặc cùng trắc) dẫn đến câu thơ khi đọc lên thấy cộc và không êm tai, những trường hợp này gọi là khổ độc cần chú ý tránh phạm phải như ví dụ dưới đây.

Ví dụ 1:

Vui chân theo bạn về Thanh Mai

Mới thấy đường đi cũng chẳng dài

Từ thứ 5 (Về), từ thứ 7 (Mai) câu 1 trên đây đều cùng bằng (hoặc cả 3 từ cuối cùng bằng).

Khi ta thay Đến (trắc) vào Về (bằng), ta có từ thứ 5 trắc và từ thứ 7 bằng, câu thơ đọc lên sẽ êm hơn.

Vui chân theo bạn Đến Thanh Mai

Mới thấy đường đi cũng chẳng dài

Ví dụ 2:

Từ thứ 5 (gọi), từ thứ 7 (Động) câu 1 dưới đây đều cùng trắc (hoặc cả 3 từ cuối cùng trắc)

Cánh cổng lầm lỳ GỌI chẳng ĐỘNG

Bờ tường ngất ngưởng KÊU không QUA

Thay KÊU vào gọi của câu thơ trên, ta có từ 5 bằng và từ 7 trắc. Thay từ Gọi vào KÊU của câu thơ dưới, ta có từ 5 trắc và từ 7 bằng, đọc lên sẽ êm hơn.

Cánh cổng lầm lỳ KÊU chẳng ĐỘNG

Bờ tường ngất ngưởng GỌI không QUA

X.3. Tránh quá mức cầu kỳ

Vấn đề từ ngữ trong thơ Đường luật có rất nhiều kiến giả cho rằng cần phải lựa chọn kỹ, đó là sự tất yếu, tuy nhiên nếu quá chú trọng, khuôn phép thường làm mất đi cái giản dị, tự nhiên. Ngày nay đã thấy nhiều kiến giả cho rằng thơ Đường luật cũng nên sử dụng từ ngữ dung dị trong đời sống để bài thơ đỡ khô cứng mở rộng sự tiếp nhận của mọi tầng lớp trong xã hội.

XI. CẤU TRÚC CỦA BÀI THƠ ĐƯỜNG LUẬT

Để tìm hiểu cấu trúc của bài thơ Đường luật, dưới đây xin dẫn bài Thiếu nữ đi tu của cụ Tú Xương cho nội dung tìm hiểu thơ Đường tiếp theo

XI.1.Tìm hiểu về đầu đề bài thơ

Thơ Đường luật rất coi trọng đầu đề bài thơ; Đầu đề bài thơ chỉ rõ thực chất bài thơ nói về cái gì, có như thế độc giả mới có thể hiểu được ý tứ bài thơ mình sẽ đọc. Đầu đề bài thơ Đường luật của các cụ ta xưa luôn ngắn gọn và cô đọng. Sức biểu đạt của đầu đề rất đặc trưng và không kém phần gợi cảm. Đầu đề bài thơ Thiếu nữ đi tu của cụ Tú Xương chính là một ví dụ

XI.2. Tìm hiểu về hai câu đề

Trong thơ thất ngôn bát cú hai câu đầu được xác định là một cặp đề. Câu 1 gọi là phá đề, câu 2 gọi là thừa đề. Cặp đề có chức năng giới thiệu cho độc giả hiểu rõ thêm về ý tứ của tác giả, từ đó người đọc thấu triệt toàn bộ bài thơ đang sắp hiện ra. Câu 1 giới thiệu mở đầu, câu 2 sau đó làm sáng tỏ thêm.

Ví dụ:

Hai câu đề trong Thiếu nữ đi tu của Tú Xương

Con gái nhà ai dáng thị thành

Cớ sao nỡ phụ cái xuân xanh

Câu phá đề cho ta biết đây là bài thơ nói về một cô gái thanh lịch như một cô gái ở thành thị. Câu thừa đề chỉ ra đó là cô gái không biết trân trọng vốn quý thanh xuân của chính mình

XI.3. Tìm hiểu về hai câu thực

Hai câu 3 và 4 là hai câu thực. Hai câu này nêu lên những hình ảnh, sự việc, trạng thái đã có, đã nhìn, đã nghe hoặc cảm nhận được, làm chứng cớ cho những điều ta sẽ bàn luận đến và rồi phổ vào đó cái nhận định, cái chủ ý mà ta muốn mọi người cùng hiểu với ta. Hai câu thực phải có cấu trúc là một cặp đối chọi với nhau.

Ví dụ:

Hai câu thực trong Thiếu nữ đi tu của Tú Xương

Nhạt màu son phấn say màu đạo

Mở cánh từ bi khép cánh tình

Câu thực thứ nhất nói về sự không chịu chăm sóc những nét đẹp vốn có mà say mê theo thứ đạo pháp nào đó. Câu thứ hai kể rõ cô mở lòng đến với đạo phật (từ bi) và bỏ qua cái tình vốn dĩ phải có ở mỗi người trong trách nhiệm làm người và cái tình ái của người con gái. Hai câu này đối nhau rất chặt chẽ, nói về hành vi và tư duy của cô gái nọ.

XI.4. Tìm hiểu về hai câu luận

Hai câu 5 và 6 là hai câu luận. Hai câu này nói rõ những nhận định của ta về cái mà 2 câu đề và 2 câu thực của bài thơ vừa mới tạo ra. Hai câu luận cũng là một cặp đối thứ 2 trong bài thơ. Luận là phần quan trọng trong cấu tứ bài thơ. Nếu bài thơ không có luận thì người ta không biết bấu víu vào đâu để mà hiểu tác giả nữa.

Nói như vậy thì một số bài thơ Đường có ý trốn luận có lẽ không còn tứ nữa? Hoàn toàn không phải như thế vì cho dù có trốn luận thì hai câu ấy vẫn hiện diện. Nó có thể là hai câu thực nữa và cặp thực thứ hai này chồng chận lên cặp thực trước nó. Như thế thì cái luận đã xuất hiện rồi, xuất hiện bằng sự nhấn mạnh vậy. Tuy nhiên luận rõ, luận hay vẫn là điều không thể thiếu.

Ví dụ:

Hai câu luận trong Thiếu nữ đi tu của Tú Xương

Miệng đọc nam vô quên chín chữ

Tay lần tràng hạt phụ ba sinh

Hai từ (quên) và (phụ) chính là ý kiến tác giả nói về cái sự đi tu của cô gái nọ. Đây cũng là sự phán xét của tác giả về lỗi lầm của cô gái, đó là quên công lao của cha mẹ trong sinh đẻ và nuôi dưỡng nên người. Hơn nữa đó là phụ rẫy cái “duyên nợ ba kiếp” mà mỗi người phải trả theo thuyết luân hồi của nhà phật. Phần luận trong bài rất rõ và rất cụ thể.

XI.5. Tìm hiểu về hai câu kết

Gọi là kết có nghĩa là cuối của một vấn đề. Tại thời điểm đó người ta chờ đợi một nhận định cụ thể sau sự phô diễn của ba cặp đề, thực và luận trên kia. Kết hoàn toàn là sự khảng định lại những gì mà ta đã bàn luận trước đó. Kết có thể nói sâu hơn sự nhận định của tác giả và cái đích của bài thơ đã rõ.

Tuy nhiên một số cặp kết của nhiều tác giả lại không tỏ quan điểm của tác giả mà chỉ là sự gợi mở dành cho người đọc tự kết luận lấy. Những bài thơ có tầm vóc là những bài cho đến cuối cùng tác giả vẫn còn để lại một khoảng để độc giả cùng suy ngẫm, cùng tưởng tượng và cùng sáng tạo. Nghĩa là bài thơ có chủ đề tư tưởng thật rộng, ai đọc nó cũng thấy có cái bản ngã trong đó. Bài thơ không còn của riêng ai và cũng không còn là của tác giả nữa. Khái niệm sáng tác và tác giả mờ dần đi để sản phẩm trở thành tài sản trí tuệ vô giá, tồn tại đến muôn đời.

Ví dụ:

Hai câu kết trong Thiếu nữ đi tu của Tú Xương

Tiếc thay thục nữ hồng nhan thế

Nỡ cạo đầu thề với quyển kinh

Câu kết chỉ nói cái sự tiếc nuối cho người con gái về những hành vi của cô trái với lẽ tự nhiên và phàn nàn rằng sao lại nỡ làm như vậy mà không bình phẩm gì hơn. Điều đó có thật đáng trách hay không nhà thơ đã nhường lại cho độc giả phán xét.

XII. VỀ ĐỐI TRONG THƠ ĐƯỜNG LUẬT

Đối trong thơ Đường luật được thực hiện ở cặp thực và cặp luận. Đối còn có thể thực hiện ở cặp đề nếu bài thơ trốn vận (nghĩa là câu đầu không vần với câu 2 và vần của toàn bài). Đối cũng có thể thực hiện ở cả cặp kết của bài thơ.

Đối được chú trọng cả về thanh và ý, thanh biểu hiện ở bằng đối với trắc, ý thì phải phù hợp với quan niệm phổ biến trong cộng đồng về đối chọi và sự chuẩn xác không thể cốt đối mà chẳng có ý nghĩa gì theo kiểu: Thần nông... đối với thánh sâu...[3]. Cũng cần tránh hiện tượng trùng phức, rõ là hai câu nhưng lại chỉ có một ý, nói đơn giản là bệnh nứa bổ dùng ý câu trên trùng lặp với ý câu dưới. Tóm lại đối là đặc trưng của thơ Đường luật. Nếu không đối thì không thể gọi là thơ Đường luật, nhưng giữa thanh và ý thì thi nhân nên hy sinh thanh để giữ ý. Dưới đây là một số phương pháp đối

XII.1. Công đối

Đối thật hoàn chỉnh ta gọi là công đối, trường hợp này yêu cầu rất chặt chẽ, thậm chí từng từ của vế dưới đối với từng từ của vế trên. Trong đối còn yêu cầu từ thuần Việt đối với từ thuần Việt, từ Hán Việt đối với từ Hán Việt, thực từ đối với thực từ, hư từ đối với hư từ, danh từ đối với danh từ, động từ đối với động từ, tính từ đối với tính từ vv...

Theo Nguyễn Sĩ Đại, trong Một số đặc trưng nghệ thuật của thơ tứ tuyệt đời Đường thì ngay danh từ thôi cũng phải đối với danh từ thích hợp. Về thiên văn thì (nhật nguyệt đối với phong vân); về địa lý thì (sơn thuỷ đối với giang hà); về cung thất thì (lâu đài đối môn hộ); về văn cụ thì (bút đối với nghiên); về nhân sự thì (đạo đức đối với tài tình); về văn học thì (thi và phú); về thảo mộc thì (đào và lý); về ẩm thực thì (trà và tửu) vv...Theo Hoài Yên trong Học nhanh luật thơ Đường nói về Phép đối ngẫu đời Đường thì có đến 16 cách đối, trong đó 8 cách đối về nội dung và 8 cách đối về hình thức... Quả là hơi khó, nhưng có khó mới phải tìm hiểu. Dưới đây là một số cặp đối làm ví dụ

Hà Thành xuân đến / còn phong kín

Văn Miếu thơ về / chợt mở toang

(Cả nước phang - Lê Trọng Hồng)

Vườn hồng / tráng nắng / hương còn nức

Lối cỏ / mù sương / lệ vẫn đầm

(Nghe đàn - Lê Trọng Hồng)

Tiếng chim / sau núi / lưa thưa hót

Bông gạo / trên cành / lặng lẽ rơi

Ánh nắng / chiều vàng / đang tụ lại

Vầng trăng / đêm trắng / sắp chia phôi

(Cuối xuân cảm tác - Lê Trọng Hồng)

Một duyên / hai nợ / âu đành phận

Năm nắng / mười mưa / dám quản công

(Thương vợ - Trần Tế Xương)

Xuyên hoa giáp điệp thâm thâm hiện

Điểm thuỷ thanh đình khoản khoản phi

(Khúc giang nhị thủ - Đỗ Phủ)

Trong đối còn có nhiều cách khác nữa, trong đó: gồm Tiểu đối, tá đối, lưu thuỷ đối vv...

XII.2. Tiểu đối (còn gọi là tự đối)

Ví dụ:

PHONG KIỀU DẠ BẠC

(Trương Kế)

Nguyệt lạc/ ô đề / sương mãn thiên

Giang phong / ngư hoả / đối sầu miên

Cô Tô thành ngoại Hàn San tự

Dạ bán trung thanh đáo khách thuyền

HỒI HƯƠNG NGẪU THƯ

(Hạ Tri Chương)

Thiếu tiểu ly gia / lão đại hồi

Hương âm vô cải / mấn mao tồi

Nhi đồng tương kiến/ bất tương thức

Tiếu vấn khách tòng / hà xứ lai

Tiểu đối là đối ngay trong câu; ý sau đối với ý trước. Trong câu có thể có 2 hoặc 3 vế tự đối như hai bài ví dụ trên.

XII.3. Lưu thuỷ đối

Lưu thuỷ đối biểu hiện ở câu trên nói chưa hết ý lập thành một vế đối, câu dưới tương phản và chuyển tiếp ý lập thành một vế đối thứ hai.

Ví dụ:

Vế trên nói về một sự việc, còn vế dưới đối với vế trên, nhưng lại là sự chuyển tiếp ý của vế trên.

Nhất nhật tại tù

Thiên thu tại ngoại

(Nhật ký trong tù -Thơ Nguyễn Ái Quốc)

Đã sinh ra ở trong trời đất

Phải có danh gì với núi sông

(Thơ Nguyễn công Trứ)

XII.4. Tá đối

Tá đối là dùng những từ có nhiều nghĩa, khi biểu đạt thì dùng một nghĩa, khi đối thì dùng nghĩa khác của từ đó để đối với nhau.

Ví dụ 1:

Cúc vàng rời khỏi đồi Hoàng Cúc

Sen trắng quay về bến Bạch Liên

Nắng hạ mưa thu đành cách biệt

Người về ta đến khó đoàn viên

(Biết đâu số phận - Trọng Hồng)

XII.5. Khoan đối

Cũng có những bài thơ có các cặp đối không chỉnh hoặc không đối, đó là những trường hợp ta gọi là khoan đối. Khoan đối áp dụng cho những bài thơ có cấu tứ đặc sắc, tính tư tưởng, tính nghệ thuật cao, làm cho số đông người đọc thấy xúc động. Vì vậy người làm thơ hãy cứ để cho tâm hồn bay bổng, đừng vì chấp nhất về bất cứ điều gì làm cho bài thơ khô cứng và nhàm chán.

Ví dụ:

Cánh sóng lăn tăn vờn cuối bãi

Làn mây hờ hững níu tầng không

(Về quê - Lê Trọng Hồng)

Rõ ràng lăn tăn chỉ sự chuyển động, còn hờ hững chỉ tính cách. Cũng như trên từ cuối bãi đúng là chỉ vị trí cụ thể còn tầng không thì không. Có vẻ như đối đấy nhưng chỉnh thì chưa.

Tuy nhiên cũng đã có người dùng từ lăn tăn để nói về sự phân vân theo cách nói lóng, như vậy thì nó cũng đã chỉ tính cách đấy chứ (?)

XIII. XƯỚNG HOẠ THƠ ĐƯỜNG LUẬT

Xướng hoạ trong thơ Đường luật là việc dựa vào một một bài thơ khởi đầu của một người nào đó gọi là bài thơ xướng để viết một bài thơ khác hoạ lại bài thơ khởi đầu đó. Với cách làm này, những người làm thơ có thể tiếp xúc, đồng cảm, gần gũi với nhau hơn. Những bài hoạ có thể theo cùng chủ đề của bài xướng, nhưng cũng có thể theo một chủ đề khác, như vậy gọi là hoạ nương vần (hoạ bộ vận), điều đó hoàn toàn có thể được. Tuy nhiên nhất định không để từ thứ 6 của các câu bài hoạ lặp lại từ thứ 6 của các câu bài xướng.

Về hình thức hoạ có thể dựa hoàn toàn vào vần và trật tự các vần của bài xướng, hoặc chỉ dùng một số vần và thay đổi trật tự của tất cả các vần như nhiều cách dưới đây. Về phía bài xướng cần phải lưu ý đến sự thanh thoát, giầu xúc cảm về nội dung và hết sức tránh các dạng bài có hình thức quá phức tạp cùng với các vần quá hiểm, quá khó tìm thì mới mong có được nhiều bài hoạ của mọi người.

XIII.1. Hoạ nguyên vần

Hoạ nguyên vần là bài hoạ phải theo sát chủ đề, giữ nguyên vần và xếp vần theo đúng thứ tự vần của bài xướng.

Ví dụ:

Với các vần: dân, dần, thân, thuần, dân trong bài Phó thường dân dưới đây

PHÓ THƯỜNG DÂN

(Bài xướng)

Từ ngày trở lại phó thường dân

Mọi sự đua chen cũng nhạt dần

Sáng đến đôi trang tăng trí não

Chiều về mấy chưởng giúp rèn thân

Cơm rau dưa giá thanh mà ngọt

Áo sợi bông tơ mát lại thuần

Phú quý mặc ai nơi huyện sở

Một mình vui cảnh phó thường dân

Với các vần: dân, dần, thân, thuần, dân trong bài Với thường dân dưới đây

VỚI BÌNH DÂN

(Hoạ bài Phó thường dân)

Người nào chẳng ở chốn bình dân

Cố nhớ đừng quên mất gốc dần

Phú quý quen mùi chừng khó bỏ

Nghèo hèn tập mãi chửa nên thân

Thẳng ngay, bộc trực, danh càng đẹp

Bình dị, thanh cao, tính cũng thuần

Cái sự làm mình ra khác lạ

Sao bằng trở lại với bình dân

XIII.2. Hoạ ngược vần (nghịch vận)

Hoạ ngược vần là bài hoạ giữ nguyên vần của bài xướng nhưng xếp vần theo thứ tự từ cuối ngược lên đầu

Ví dụ:Với các vần: thơ, giờ, sơ, chờ, thơ và ngược lại: thơ, chờ, sơ, giờ, thơ trong 2 bài thơ dưới đây

GẶP BẠN THƠ

(Bài xướng)

Bao năm mới gặp bạn yêu thơ

Cả nước về vui suốt mấy giờ

Chẳng kể trẻ già cùng lớn bé

Cần gì cũ mới với thân sơ

Chia tay ngày ấy đành xa cách

Họp mặt hôm nay luống đợi chờ

Mấy thuở cuộc đời ta được vậy

Nỗi niềm xúc cảm gửi vào thơ

CHIA CÁCH

(Hoạ bài Gặp bạn thơ)

Mấy dòng giã biệt chép thành thơ

Tặng lại cho ai vẫn đứng chờ

Tiếc bởi tiễn đưa đầy quý mến

Trách vì chào đón quá đơn sơ

Vui khi thân mật chiều nay vậy

Buồn lúc chưa quen buổi bấy giờ

Chia cách đã gần trong chốc lát

Mấy dòng giã biệt chép thành thơ

XIII.3. Hoạ đảo vần

Hoạ đảo vần là bài hoạ giữ nguyên vần của bài xướng nhưng có thể đảo thứ tự trên xuống dưới hoặc dưới lên trên một vài vần của bài xướng

THẮP LỬA XONG RỒI GẮNG CHỦ TRƯƠNG

(Hoạ thơ Nguyễn Văn Liêm)

Chẵn chục năm theo với luật Đường

Kinh Thầy bóng nước đã thơm hương

Ý tình nhã nhặn vang muôn nẻo

Cấu tứ thanh tao vọng bốn phương

Mỗi chữ chuốt chau chừng đã khéo

Từng câu giản dị vốn không thường

Nhân về dự hội đôi lời chúc

Thắp lửa xong rồi gắng chủ trương

GỬI VỀ NAM SÁCH VẠN YÊU THƯƠNG

(Hoạ thông, thơ Nguyễn Văn Liêm và Trần Thế Mẫn)

Mười năm bền chí với thơ Đường

Bóng nước Kinh Thầy thắm sắc hương

Đạo cốt thanh tao lời thánh thiện

Ý tình nhuần nhã dáng phong sương

Nhân văn phẩm hạnh vừa khai mở

Trí lực tâm tư đã khác thường

Một áng thơ mừng đầy ngưỡng mộ

Gửi về Nam Sách vạn yêu thương.

- Bài Thắp lửa xong rồi gắng chủ trương với các vần: Đường, hương, phương, thường, trương.

- Bài Gửi về Nam Sách vạn yêu thương với các vần: Đường, hương, sương, thường, thương.

Hai bài trên được hoạ nguyên ý với các vần giống nhau: Đường, hương, thường cùng vị trí và phương, trương, sương, thương ở các vị trí tuỳ ý.

XIII.4. Hoạ loạn vần

Hoạ loạn vần là bài hoạ giữ nguyên vần của bài xướng nhưng có thể thay đổi tuỳ ý vị trí của tất cả các vần. (xem ví dụ trên)

XIII.5. Hoạ lựa vần

Hoạ lựa vần là bài hoạ chỉ dùng một vài vần của bài xướng, các vần còn lại có thể thay đổi tuỳ ý người hoạ (xem ví dụ trên)

XIII.6. Hoạ nối vần

Hoạ nối vần là bài hoạ dùng cả câu cuối và vần của bài xướng làm câu đầu và vần của bài hoạ.

Ví dụ:

GIAO THỪA

(Bài xướng)

Giao thừa vẫn vậy khác gì đâu

Đêm lạnh trăng không dạ nhuốm sầu

Kẻ đến dùng dằng mong nán lại

Người về tấp tểnh muốn qua mau

Ai giao ai nhận ai giao nhận

Ai đến ai về ai tiếp sau

Cái sự luân phiên không sở cứ

Giao thừa vẫn vậy khác gì đâu

VỀ HƯU

(Hoạ bài Giao thừa)

Giao thừa vẫn vậy khác gì đâu

Đơn độc mình ta cạn chén sầu

Sáu chục mùa xuân sao thấy ngắn

Mấy mươi cái tết thật là mau

Về hưu đã hẳn ta qua trước

Ở lại đương nhiên bạn đến sau

Cõi thế xưa nay không chịu đổi

Giao thừa vẫn vậy khác gì đâu

Hai bài trên được hoạ nguyên vần, câu cuối bài Giao thừa là câu đầu bài Về hưu.

PHẦN II.

MỘT SỐ BÀI THƠ TRÍCH DẪN

PHÓ THƯỜNG DÂN

(Bài xướng)

Từ ngày trở lại phó thường dân

Mọi sự đua chen cũng nhạt dần

Sáng đến đôi trang, tăng trí não

Chiều về mấy chưởng, giúp rèn thân

Cơm rau, dưa, giá thanh mà ngọt

áo sợi, bông, tơ mát lại thuần

Phú quý mặc ai nơi huyện sở

Một mình vui cảnh phó thường dân

VỚI BÌNH DÂN

(Hoạ bài Phó thường dân)

Người nào chẳng ở chốn bình dân

Cố nhớ đừng quên mất gốc dần

Phú quý quen mùi chừng khó bỏ

Nghèo hèn tập mãi chửa nên thân

Thẳng ngay, bộc trực, danh càng đẹp

Bình dị, thanh cao, tính cũng thuần

Cái sự làm mình ra khác lạ

Sao bằng trở lại với bình dân

SÁU MƯƠI

Sáu mươi lặng lẽ bước đường xa

Thoắt cái thời gian đã đến già

Khúc hát xông pha chưa kịp dứt

Bài thơ chiêm nghiệm mới vừa ra

Vườn xuân cứ hẹn kêu đi tới

Ngõ trúc khi cần đón lại qua

Muôn sự ngoài đời không vướng bận

Đôi dòng thi phú một hồn ta.

CẢ NƯỚC PHANG

(Hoạ bài Con chuột của Yên Thao)

Năm Hợi qua rồi năm Tý sang

Thời gian ngắn ngủi có vài gang

Hà Thành xuân đến còn phong kín

Văn Miếu thơ về chợt mở toang

Đạo chích gian tham cho xuống hố

Quan liêu mệnh lệnh nhét vào hang

Kẻ nào ngoan cố còn nằm đó

Gậy mới đang chờ cả nước phang

ĐỀN CHU VĂN AN CẢM TÁC

Núi Phượng chiều nay đỏ sắc cờ

Đền đài mới dựng giữa hoang sơ

Trường xưa hoa nở trò đang đợi

Điện mới thông reo khách vẫn chờ

Sửa đức can người lo vận hội

Khơi nguồn dạy trẻ tạo duyên cơ

Bên tường vẫn đó dòng xuân cảm

Đạo thánh gieo mầm vạn tứ thơ

NGHE ĐÀN

Gác nhỏ bên sông chợt ghé thăm

Đàn ai dìu dặt cất thanh âm

Vườn hồng tráng nắng hương còn nức

Lối cỏ mù sương lệ vẫn đầm

Vần vũ mây giăng chùa trước mặt

Nhạt nhoà khỏi phủ núi xa xăm

Rót hồn trên phím ai trăn trở

Dục khách qua đường nảy khúc ngâm

KHAO THƠ

Gặp buổi thanh nhàn đến với nhau

Cần chi nghèo khó với sang giầu

Me chua mấy quả, sôi trong nước

Muối lạc đôi hòn, trộn dưới âu

Chọn tứ, tìm câu mời tiếp chén

Lựa vần, sửa đối dục thay bầu

Thong dong cuối tháng lương chưa tới

Vẫn hẹn khao thơ đãi một chầu

XUÂN ĐẾN NHÀ

Xuân vừa chợt đến nở muôn hoa

Mừng được đông vui đủ trẻ già

Trong bếp đàn con đang sắp cỗ

Ngoài sân lũ cháu đợi chia quà

Nụ đào chúm chím hồng bên cửa

Cành lộc đu đưa biếc giữa nhà

Đôi khổ thơ xuân còn ướt mực

Một ly nước mới dậy hương trà.

HỘI XUÂN QUÊ

Một hội xuân quê mới mở ra

Chia vui khắp hết cả muôn nhà

Sân đu đầy chặt trai bên gái

Bãi vật chen nhau trẻ cạnh già

Đầu xóm hân hoan mùa đã gọn

Cuối thôn hể hả lúa thêm trà

Đất trời toả rộng hương no ấm

Ngàn tiếng ca vui giữa thái hoà.

CUỐI XUÂN CẢM TÁC

Xuân đã dần qua cuối tiết rồi

Gốc đào trước cổng đứng đơn côi

Tiếng chim sau núi lưa thưa hót

Bông gạo trên cành lặng lẽ rơi

Ánh nắng chiều vàng đang tụ lại

Vầng trăng đêm trắng sắp chia phôi

Giật mình mới đó mười năm lẻ

Một áng thơ buồn tỏ khúc nhôi

THỨC

Xa cách từ khi ấy đến nay

Quê xưa vẫn mãi ở tim này

Ai mơ muôn dặm đầy sương tuyết

Ta mộng lối về xanh cỏ cây

Đầu sáng mỏi mòn xem bóng nắng

Nửa chiều da diết ngắm chân mây

Nào ai biết được nhiều đêm thức

Trong lúc bao người đã giấc say.

MỘNG VỀ QUÊ

Bao núi bao sông đã lội qua

Đêm nay chợt nhớ đến quê nhà

Đầu ghềnh nước cũ chao lườn sóng

Cuối bãi trăng xưa rọi luống cà

Mái lá liêu xiêu nền đất ướt

Sân rêu vắng lặng vết chân nhoà

Trăm năm chớp mắt trôi qua cửa

Để lại bên song bóng nguyệt tà

THƯƠNG QUÊ GẶP NẠN

Nghe vỡ bao đê ở tỉnh nhà

Bão liền mấy trận thảy đều qua

Vuông tôm mới đắp không còn vết

Chạt muối chưa thu cũng chảy xoà

Sức vóc bao nhiêu đành mất cả

Công lênh ngần ấy cũng thôi hoà

Đành rằng hoạn nạn đâu không thế

Vẫn cứ đau riêng nỗi tỉnh nhà

RỪNG CHIỀU

Từng bước theo mây đến đỉnh đèo

Cúi mình ngó xuống giữa trong veo

Đôi dòng suối nhỏ dăng dăng chảy

Một vạt rừng non cuộn cuộn reo

Lấp loáng trên mây tung bọt trắng

Gập ghềnh dưới đá phủ xanh rêu

Hoang sơ cõi ấy kìa ai tạo

Để khách bâng khuâng giữa cảnh chiều

QUA BÃI KHÁCH XƯA

Mỗi ngày một trạm đã đi qua

Rừng rậm toàn cây chẳng có nhà

Võng vải treo lên đu bổng tít

Hoàng Cầm thắp đỏ khói luồn xa

Gió Lào thốc xuống ròn lưng áo

Sương muối trùm lên trắng mặt ga

Bãi cũ chiều nay không có khách

Lờ mờ dọc suối lối chân qua

GẶP ĐƯỜNG DÂY CŨ

Lối cũ không ai đến đã lâu

Còn đây bãi khách buổi ban đầu

Rêu xưa cố bám bờ đen xám

Bọt mới tan theo sóng đỏ ngầu

Hiu hắt lều hoang đôi cột võng

Trơ vơ bến vắng một chân cầu

Đường dây vẫn đó người không tới

Bên góc rừng thưa gợi khúc sầu

QUA BẾN ĐẠI THAN

Chỉ thấy đay xanh kín bãi bồi

Bình Than ẩn bóng mé sông đôi

Bến xưa trống trận rung bao nhịp

Đền mới chuông trưa điểm mấy hồi

Nào thuở gươm thề nung thép chảy

Đâu thời hịch gọi cháy dầu sôi

Con đò cắt sóng qua dòng Cái

Hào khí Đông A lộng gió trời.

GỖ KHẢM LIÊN HÀ

Lưu truyền vốn cổ tự ông cha

Khảm tỉa soi châm vẫn nếp nhà

Rồng cuốn hổ nằm thâm sắc gụ

Công xoè phượng múa đỏ vân hoa

Mắt thầy khéo tạo hình muông thú

Tay thợ quen đưa nét kỷ hà

Chợt thấy hồn thơ trong thớ gỗ

Lung linh huyền ảo xứ Liên Hà

TRỞ LẠI CỔ LOA

Mấy chục năm rồi mải đó đây

Xuân nay về lại với nơi này

Thành xưa chặn giặc đang còn dấu

Giếng cũ gieo châu nước vẫn đầy

Chợ chẳng vơi đi mùa trám chín

Đền càng đầy chặt khói hương bay

Nỏ thần ngày ấy đi đâu mất

Để những hòn tên rỉ bám đầy

VẠN LÝ TRƯỜNG THÀNH

Vạn lý non sông vạn lý thành

Vồng lên dốc xuống lượn vòng quanh

Chon von đỉnh núi làn mây trắng

Bát ngát chân trời thảm cỏ xanh

Thảng thốt lòng khe con nước chảy

Bâng khuâng bậc đá mái đồn canh

Mang mang khí trận dường chưa tạnh

Xe cá về kinh gió vẫn tanh

HOA THU

Vườn ai cháy sáng giữa heo may

Khóm cúc vàng tươi nở đắm say

Thấp thoáng bầy ong đu dưới lá

Chập chờn đàn bướm lượn trong cây

Hương buồn mới thả tan vào gió

Màu nhớ vừa pha quyện dưới mây

Gợi nỗi cô đơn chiều vắng lạnh

Hoa thu người gửi vẫn còn đây.

CẢM THU

(Hoạ bài buồn thu)

Chiều quê nhè nhẹ toả hương may

Đôi chén sầu đong lắc chẳng đầy

Mái lá đáy hồ thoi thóp ngủ

Mảnh đò trên bãi lặng yên say

Đất trời vẫn cứ còn nguyên thế

Gió cát nào đâu đã đổi thay

Chẳng biết hôm nao vàng trút sạch

Để mầm xanh mới nảy nơi đây

ĐÊM THU

Bên trời vàng ủng ánh trăng suông

Từng đợt heo may gõ cửa buồng

Loáng thoáng trại xa đôi tiếng gáy

Chập chờn chùa cũ một hồi chuông

Thương con vạc trắng còn chưa ngủ

Giận lũ chim non đã động chuồng

Năm tháng mải mê chừng đã mỏi

Đêm thu dài rộng trải trên giường.

HOÀNG HÔN TRÊN SÔNG

(Bến Triều hè Đinh Hợi)

Hoàng hôn đã tắt cuối triền sông

Những chiếc sà lan chạy giữa dòng

Mấy khúc cuộn mình ôm sóng cả

Một đầu gầm rú vỡ thinh không

Giang sơn mấy độ qua chinh chiến

Đất nước từng phen đổ máu hồng

Muôn cuộc qua rồi không trở lại

Ngàn sau còn đó giữa mênh mông

BIẾT ĐÂU SỐ PHẬN

Nếu biết ta mình chẳng có duyên

Thì thôi đành vậy cố mà quên

Cúc vàng rời khỏi đồi Hoàng Cúc

Sen trắng quay về bến Bạch Liên

Buồn đó đợi qua kỳ cách biệt

Vui đây chờ đến lúc đoàn viên

Biết đâu số phận bày ra thử

Cố gắng kiên trì sự mới nên

CẢM XÚC SAO ĐỎ

(Hoạ thơ Nguyễn Tam Kỳ)

Thị trấn thanh xuân mới buổi nào

Thời gian thấm thoắt có là bao

Bước chân đi tới đường thêm rộng

Ánh mắt nhìn sang phố đã cao

Chợ mới hàng lên dòng cuộn chảy

Trường vui trẻ đến sóng sôi trào

Ba mươi năm ấy miền quê núi

Rực cháy huy hoàng một ánh sao.

XIV. ĐÔI LỜI CUỐI SÁCH

Làm thơ vốn là công việc cả đời của những người theo nghiệp văn chương. Cũng giống như cầy cấy gieo trồng là công việc của người nông dân vậy. Cái sự làm thơ hay cầy cấy cho dù tài giỏi đến đâu thì cũng phải tìm tòi, phải học mới làm tốt được. Những ngưòi không hoàn toàn theo nghiệp văn chương nhưng lại yêu thơ và thích làm thơ nhưng chưa có nhiều thời gian đi sâu tìm hiểu cách thức làm thơ thì đọc, viết và tìm hiểu luôn cho những kết quả tốt đẹp. Khi ta đi sâu nghiên cứu mới thấy nhiều cái ta còn nông cạn và thiếu hiểu biết dường bao.

Viết được đôi điều trên ra giấy thực chất là sự cố gắng trong việc tìm đọc và xin vắng mặt nhiều kiến thức của các tác giả đã viết ra trước đó trong giáo khoa và trong các nghiên cứu đã được in thành sách. Trong đó còn có cả công sức của nhiều người trong sự góp ý sửa chữa. Đáng quý hơn nữa là cho cả những sáng tác tâm huyết của mình để làm mẫu. Xin được trân trọng cảm ơn tất cả và mong sự thể tình cho những sai sót nếu có.

Về phần nội dung của sách, cũng xin bày tỏ rằng với tinh thần hiểu thế nào thì viết thế ấy, ngõ hầu để các bậc thi huynh, thi hữu cùng tiếp tục góp ý. Mong sao một ngày không xa nữa có một tài liệu đơn giản, dễ hiểu và tốt hơn dùng cho mọi người

Viết xong tháng 6 năm 2002

Sửa lại tháng 11/2008

Lê Trọng Hồng

[1] Theo Lý luận văn học /trang 328 Nhà xuất bản giáo dục

[2] Theo lý luận văn học - NXB giaó dục

[3] Dân gian bài bác những người luôn máy móc từ hai vế đối: “Thần nông giáo dân nghệ ngũ cốc / Thánh sâu gươm vua gừng tam cò”

MỤC LỤC

Đôi lời mở đầu

PHẦN 1: KẾT CẤU BÀI THƠ ĐƯỜNG LUẬT

I. CÂU TỪ TRONG THƠ ĐƯỜNG LUẬT

II. VẦN VÀ HIỆP VẦN THƠ ĐƯỜNG LUẬT.

II.1. Hiệp vần trong bài tứ tuyệt: có 3 vần